Był to ośrodek złotniczy legitymujący się nie tylko bardzo wysoką rangą artystyczną ale i niezmiernie płodny. Żeby nie być gołosłownym przypomnę, że srebra gdańskie można spotkać obficie rozproszone w całym dorzeczu Wisły aż po rzeszowszczyznę. Zakupów dokonywała tu nie tylko szeregowa szlachta za pieniądze uzyskiwane ze spławianego zboża ale i wielcy panowie, a nawet królowie lokowali swe zamówienia w tutejszych warsztatach. Dość powiedzieć, że właśnie z Gdańska pochodzą najokazalsze srebra na naszych ziemiach — figury dekorujące ołtarz cudownej Matki Boskiej na Jasnej Górze, gnieźnieński sarkofag św. Wojciecha, a nawet i sarkofag św. Stanisława stojący w Krakowie — potężnym i starym ośrodku złotniczym.
Cech złotników gdańskich legitymuje się równie starą metryką jak cech krakowski, pierwsze bowiem o nim wzmianki znajdujemy już w latach siedemdziesiątych XIV w., a kaplicę cechową — symbol świetności bractwa — fundowano u fary w roku 1437. Z rąk Krzyżaków Gdańsk przechodzi pod panowanie króla polskiego w roku 1454 i w trzy lata później otrzymuje z nadania króla Kazimierza herb w jego obecnej postaci. Początek XVI w. jest okresem najbujniejszego rozkwitu bractwa złotniczego, zrzeszającego w owym czasie 61 mistrzów. Mimo iż za udział w tumulcie, cech złotników gdańskich w 1526 r. został rozwiązany, niebawem jednak doczekał się restytucji za przyczyną rangi artystycznej a i niepomiernego bogactwa tamtejszych mistrzów. Po wojnach szwedzkich wyniszczenie kraju odbiło się wyraźnie na produkcji złotniczej Gdańska. Prawdziwy jednak i stały upadek przeżywa złotnictwo gdańskie dopiero po rozbiorze w 1793 r., kiedy miasto dostaje się pod panowanie pruskie, a eksport zboża zanika. Zniszczenia, które przyniosły wojny napoleońskie, a wreszcie rozwiązanie cechu w 1816 r. zastąpionego luźnym związkiem rzemieślniczym, przypieczętowały ostateczny upadek sztuki złotniczej w Gdańsku. Nie bez wpływu był tu i rozwój produkcji manufakturowej, która na mocy zarządzenia pruskiego z 1810 r. mogła odbywać się poza wszelką kontrolą cechu, a jej seryjna produkcja nie sprzyjała rozwojowi sztuki, dożywającej swych dni w ubożejących warsztatach rękodzielniczych. •
Upadek rzemiosła i odrzucenie tradycyjnej organizacji produkcji odbiły się również na sposobie znakowania sreber. Zanika dotychczasowy ład tak charakterystyczny dla probiernictwa cechowego w Gdańsku i choć na tamtejszych srebrach przez następne dziesięciolecia widnieją jeszcze znaki miejskie i znaki probierzy, to jednak nie potrafię ułożyć ich w czytelny klucz datujący. Mimo że materiał, jakim obecnie dysponuję odnośnie znaków gdańskich z XIX w. jest dość bogaty, zawiera jednak tyle niejasności, że publikowanie go na obecnym etapie badań więcej by przyniosło zamieszania niż pożytku. Tak więc z końcem wielkiego złotnictwa gdańskiego i ja na razie zamknę historię tutejszych znaków, pozostawiając ich XIX-wieczne dzieje jako problem otwarty, czekający osobnego opracowania.
Srebro używane w produkcji przez złotników gdańskich w dobie średniowiecza było, podobnie jak w innych miastach wysokiej próby sięgającej 15 łutów. Jak wskazują archiwalia już w 1418 r. wprowadzono tu obowiązek bicia cech imiennych i miejskich, lecz mimo potwierdzenia tego nakazu w 1451 r. w praktyce nie bardzo go przestrzegano. Cechy imienne (dziś nierozszyfrowane) można jednak spotkać, acz rzadko, na zabytkach gotyckich, znaków miejskich nie widziano nigdy. Z czasem próbę srebra obniżono do 14 łutów, a dwa razy na kwartał przeprowadzana kontrola warsztatów miała zapewnić przestrzeganie nakazanej proporcji stopu. Rok 1621 przynosi kolejną obniżkę próby do wysokości 13 łutów. Na tym jednak dalsze obniżanie próby zatrzymano, co wpłynęło z czasem na znakomitą markę sreber gdańskich, jako że inne miasta zeszły powszechnie do próby 12-łutowej, a nawet i niżej.
W tym też roku 1621 wprowadzono obowiązek cechowania wyrobów srebrnych znakiem miejskim, który obowiązani byli wybijać starsi cechu pełniący funkcje probierzy. W 1634 r. obowiązek ten rozciągnięto również na wyroby złote, której to praktyki nie spotyka się w innych miastach. W 1730 r. starsi cechu, bijący na gotowych wyrobach znaki miejskie, zostali zobligowani do umieszczania tam również i swojej osobistej cechy. Poza nielicznymi wyjątkami z wczesnego okresu bicia tych znaków i pojedynczymi przypadkami z okresu schyłkowego w zasadzie probierze używali do tego celu innych cech niż te, którymi znakowali swe wyroby w warsztacie. Tak więc, przeważnie nie mamy trudności z rozpoznaniem, który ze znaków jest cechą wytwórcy, a który cechą probierza. Dodatkowym ułatwieniem w rozróżnieniu tych znaków jest, od początku przestrzegany, obyczaj bicia cechy probierza bezpośrednio nad znakiem wytwórcy. Obie. te cechy stykały się niekiedy tak blisko, że bywały poczytywane za jeden znak. W drugiej połowie XVIII w. cechy probierzy (przeważnie jednoliterowe) były na tyle różne od znaków imiennych, że zaczęto je bić oddzielnie.
Po długoletnich sporach w roku 1718 przyznano szpadnikom prawo robienia rękojeści ze srebra pod warunkiem, że będą one przedkładane do kontroli stopu probierzom cechu złotniczego. W roku 1739 wprowadzono dodatkową cechę w formie litery ,,S” (nieznana), którą opatrywano wyroby szpadników. Tak więc, aż do schyłku XVIII w. na srebrnych rękojeściach szpad, sprzączkach i ostrogach gdańskich bito aż cztery znaki — miejski, probierza, litera „S” i imienny wytwórcy, bowiem podobnie jak złotnicy i szpadnicy musieli swe srebra sygnować cechą imienną.
Znaki miejskie:
Nr 1 — 1621(?)—1639
Nr 2— 1644—1646
Nr 3 — ok. 1650 r.
Nr 4 — 1659—1673.
Nr 5 — 1676—1681 (1684?)
Nr 6 — 1689—1699
Nr 7 — początek XVIII w.
Nr 8 — 1707—1734
Nr 9 — 1736—1744
Nr 10— 1745—1766
Nr 11 — 1766—1770
Nr 12 —1772—1774
Nr 13 —1775—1777
Nr 14 —1789—1791
Nr 15 — lata 90-te XVIII w.
Znaki probierzy:
Nr I — 1730, 1738, 1740 *, 1744.
Nr II— 1731, 1737.
Nr III — 1732, 1741.
Nr IV — 1733.
Nr V — 1734, 1743, 1747, 1753.
Nr VI — 1735.
Uwaga — Przypominam, że przy datowaniu obiektów w oparciu o znaki probierzy trzeba zawsze uwzględnić fakt, że obejmowali oni swój urząd w pierwszym kwartale roku, pełniąc swe obowiązki w podanym roku bez pierwszych paru miesięcy oraz na początku roku następnego. Bywały przypadki, że probierze umierali w trakcie trwania kadencji (tu daty oznaczone „ + ”) i zastępowali ich koledzy kończąc rozpoczęte przez poprzedników kadencje (tu daty oznaczone Daty kadencji poszczególnych probierzy zaczerpnąłem z pracy Czihaka s. 91—94.
Znak Nr 1 — jest zapewne najwcześniejszym znakiem jaki zaczęto bić w Gdańsku po 1621 r., obecnie datowanie jego można rozciągnąć aż po rok 1639, kiedy to rozpoczął działalność M. Pichell I, którego cecha imienna obok omawianego znaku miejskiego widnieje na łyżce z Muzeum Narodowego w Gdańsku4. Rysunek wg znaku bitego na kielichu roboty zapewne H. Gronaua II z kościoła paraf, w Pucku5.
Znak Nr 2 — czas używania tego znaku obecnie wyznaczają daty w inskrypcjach fundacyjnych: 1644 — na kielichu roboty A. Mackensena I u ss benedyktynek w Żarnowcu oraz 1646 —■ na stopie kielicha wykonanej zapewne przez G. Gronaua w Komorsku Wielkim. W Muzeum Narodowym w Gdańsku znajduje się łyżka6 z takimże znakiem miejskim, sygnowana inicjałami „MP” (być może M. Pichell I), opatrzona inskrypcją „Hans Furstlof 1659” — wydaje się, że mamy tu do czynienia z przykładem inskrypcji własnościowej lub komemoratywnej umieszczonej na nienowym obiekcie7. Rysunek wg znaku na wspomnianym kielichu z Żarnowca8.
Znak Nr 3 — był używany już u schyłku lat czterdziestych XVII w., kiedy to wybito go na srebrnych elementach dekorujących ołtarz cudownej Matki Boskiej na Jasnej Górze •— cecha ta widnieje m.in. na hermach górnej kondygnacji obok znaków imiennych H.P. Jungego (hermy wykonano pomiędzy rokiem 1646, w którym Jungę został majstrem, a rokiem 1650 kiedy to we wrześniu poświęcono gotowy ołtarz). Znak ten wybito również na kielichu ze Starzyna fundowanym przez opata A. Kęsowskiego w roku 165? (ostatnia cyfra w inskrypcji nieczytelna). Twórcą tego kielicha był złotnik pieczętujący się gmerkiem w postaci ptaka w owalu poziomym — sygnaturę tę można odnaleźć wraz z omawianym znakiem miejskim Nr 3 na figurze klęczącego anioła w zwieńczeniu ołtarza jasnogórskiego. Rysunek wg znaków na hermach jasnogórskich.
Znak Nr 4 — figuruje obok cechy imiennej A. Mackensena I na stopie monstrancji ze Starzyna z inskrypcją fundacyjną zawierającą datę 1659 oraz obok cechy ze złączonych liter „HE” której zapewne używał H. Edel, wybitej na puszce w Skarszewach, a opatrzonej datą 1673 obok herbu fundatora, tę samą datę nosi inskrypcja fundacyjna na kielichu w kościele filialnym w Dąbrówce (woj. Bydgoskie), na którym także widnieje znak Nr 4. Rysunek wg znaku na puszce skaryszewskiej9.
Znak Nr 5 — widnieje na świecznikach roboty P. Rodego, fundowanych dla katedry gnieźnieńskiej przez Stanisława Działyńskiego wojewodę malborskiego, zmarłego w 1677 r. oraz na kielichu wykonanym przez E. Kadaua, przechowywanym w skarbcu kurialnym w Oliwie i datowanym inskrypcją fundacyjną na rok 1676. Okres użycia znaku Nr 5 można rozciągnąć po rok 1681 figurujący w inskrypcji fundacyjnej na pacyfikale z Piaseczna wykonanym przez J. Meintertza. Rok 1684 jest datą fundacji monstrancji z Barłożna wykonanej przez G. Schuberta, a także jest pierwszym rokiem działalności J. Rodego II, który wykonał puszkę z Miłobądza — jednak w obu tych przypadkach znak miejski jest słabo czytelny, a więc przesunięcie jego datacji po rok 1684 niepewne. Rysunek wg znaków na gnieźnieńskich świecznikach Rodego l0.
Znak Nr 6 — najwcześniej uchwytną datą występowania tego znaku jest rok 1689, widniejący w inskrypcji fundacyjnej na kielichu A. Mackensena II w Mogilnie, zaś najpóźniejszą rok 1699, grawerowany na konwi J. Beckhausena (1678—1705) w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku11. Rysunek wg znaku na kielichu datowanym inskrypcją z 1695 r., roboty J. Meinertza ze skarbca ss benedyktynek w Żarnowcu12. Znak Nr 7 — rzadko spotykana odmiana cechy miejskiej występuje m.in. na pracy N. Schlaubitzal3, który działał od 1690 r., zmarł w 1726 r., a wdowa po nim prowadziła warsztat jeszcze przez rokl4. Jak wynika z dat ograniczających czas używania jego znaku imiennego oraz okresów bicia znaków miejskich Nr 6 i 8 — tylko luka między tymi znakami miejskimi może być okresem używania cechy Nr 7. Skąpe materiały nie
pozwalają na sprecyzowanie dokładnych dat. Rysunek wg znaku na kubku roboty A. Langego (1699—1724) ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańskul5.
Znak Nr 8 rok 1707 umieszczony w inskrypcji na dzbanie wykonanym zapewne przez J. Rodego II, a przechowywanym w skarbcu kurialnym w Oliwie jest pierwszym śladem występowania omawianego znaku, ostatnim zaś jest data 1734 widniejąca w inskrypcji fundacyjnej na kielichu C. Schuberta II z Fordonu, a potwierdzona cechą probierza B. Berendta I, który właśnie w tym roku pełnił tę funkcję. Rysunek wg znaku na relikwiarzu roboty N. Schlaubitza z kościoła paraf, w Lignowach16. Cechą charakterystyczną tego znaku jest brak górnego ramienia w dolnym krzyżu — szczegół ten może być bardzo pomocny przy identyfikacji znaku na częściowo zatartej odbitce.
Znak Nr 9 — najwcześniej uchwytną datą użycia tego znaku jest rok 1736, kiedy to jedyny raz w życiu pełnił funkcje probierza B.E. Schmidt, a którego znak obok cechy J.C. Stentzla widnieje na kielichu z Gruty, najpóźniejszą jest rok 1744 umieszczony w inskrypcji fundacyjnej na monstrancji z Komorska Wielkiego, którą wykonał H. Holi. Rysunek wg monstrancji z 1741 r. wykonanej przez J.C. Stentzla z kościoła paraf, w Śliwicach17.
Znak Nr 10 — sięga jeszcze działalności probierczej L. Dietricha, który po raz ostatni pełnił tę funkcję w roku 1744 i na początku 1745, jego znak odnajdujemy na monstrancji z bydgoskiej fary, obok cechy wytwórcy J.G. Schlaubitza — jak z tego widać, przełom lat 1744—1745 jest punktem stycznym znaków miejskich Nr 9 i 10. Ostatnim uchwytnym śladem występowania znaku Nr 10 jest inskrypcja z datą 1766 umieszczona na kielichu z Krostkowa, wykonanym przez F.W. Sponholtza; datę tę potwierdza cecha probierza M. Schleicha, pełniącego tę funkcję w roku 1765 i na początku następnego . Rysunek wg plakiety wotywnej J.G. Schlaubitza z kościoła Wniebowzięcia NMP w Chełmniel9. Cechą charakterystyczną tego znaku jest wyraźne przesunięcie korony w lewo.
Znak Nr 11 — datowanie jego również możemy oprzeć o daty działalności probierzy cechowych. Okres bicia cechy Nr 11 obejmuje jeszcze działalność probierczą W. Rathsa, której ostatnia kadencja przypada na rok 1766 oraz działalność F.W. Endego, którego pierwsza kadencja przypada na rok 1770. Cecha pierwszego z nich widnieje na monstrancji z Chwaszczyna wykonanej przez C.v. Hausena, zaś.cecha drugiego na schlaubitzowskim kielichu z Pucka. Rysunek wg znaku na kielichu Lundgrena z kościoła paraf, w Piasecznie ~°. Korona na tym znaku jest wyraźnie przechylona, co stanowi charakterystyczny jego wyróżnik.
Znak Nr 12 – najwcześniejsze ślady użycia tego znaku spotkałem na kielichach roboty C. v. Hausena, przechwywanych w kościołach paraf, w Łęgowie i Chwaszczynie – noszę ońe inskrypcje z roku 1772, którą to datę potwierdzają cechy probierza J. A. Langego wybite w tymże roku. Ostatnią zaś uchwytną datą jest rok 1774 potwierdzony znakiem probierza F. W. Endego I – widnieje on na trybularzu roboty H. Holla w Trąbkach Wielkich.
Rysunfek wg znaku na relikwiarzu G. Deinleina z fary gnieźnieńskiej21.
Istnieją też niejasne przekazy sugerujące użycie tego lub – co bardziej prawdopodobne – podobnego znaku około roku 1780. Znaki z tego czasu znane mi są tylko w źle zachowanych odbitkach i aktualnie posiadany materiał nie daje podstaw do wykonania prawidłowego rysunku takiej cechy. W poprzednim opracowaniu znaków gdańskich22 prezentowałem nawet nieudolny rysunek takiej cechy opatrzony tam numerem 12. Wyrazistrzych przykładów znaku zbliżonego rysunkiem do naszego Nr 12, a używanego 10 lat później może dostarczyć kielich A. F. Kretschmera z katedry lubelskiej23 oraz kielich C. Heckera w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku24 wykonany w roku 1781 lub 1785.
Znak Nr 13 – występuje bardzo rzadko – najwcześniejszy jego ślad to cecha probierza J. Lehnerta (czynny w latach 1771,1775,1779) na kielichu roboty M. Schleicha (1743 – 1775) z kościoła paraf, w Ostaszewie (woj. elbląskie)25. Ponieważ do 1774 r. używano znaku miejskiego Nr 12 jedyna możliwa kadencja probierza datująca kielich ostaszewski przypada na rok 1775, wyznaczając tym samym najwcześniejszą znaną nam datę znaku Nr 13. Natom iast najpóźniejszą datę wskazuje cecha probierza C. Heckera, który funkcję tę pełnił tylko dwa razy w życiu – w latach 1773 i 1777. Ponieważ do 1774 występuje znak Nr 12, dla omawianego znaku Nr 13 pozostaje tylko rok 1777. Wspomniana cecha probierza widnieje obok cechy imiennej J. C. Wonneckera II na relikwiarzu w skarbcu katedralnym w Oliwie, z którego znak miejski posłużył mi do wykonania rysunku26.
Znak Nr 14 – najwcześniejszym śladem użycia tego znaku jest data 1789 umieszczona na. plakiecie wotywnej (znak majstra nieczytelny) z kościeła paraf, w Dźwierznie, którą to datę potwierdza cecha C. L. Berendta pełniącego funkcję probierza w tymże roku. Krótko potem znak Nr 14 pojawi się na monstrancji C. L. Meyera z kościoła paraf, w Subkowach na której widnieje data 1791 potwierdzona cechą probierza J. A. Langego. Cechy probierza J. C. Francka spotykane obok znaku Nr 14 (np. na monstrancji C. L. Meyera z kościoła paraf, w Pogodkach gm. Skaryszewy) rozszerzają wytyczone tu ramy czasowe tfigo znaku – niestety dziś jeszcze nie wiemy w jakim kierunku. Rysunek wg znaku na wspomnianej monstrancji C. L. Meyera w Subkowach27.
Znak Nr 15 – towarzyszące mu cechy probierzy, a zwłaszcza cechy J. G. Fischera i E. Ellen-holtza28 wskazują wyraźnie, że znak Nr 15 był bity w latach 90-tych XVIII w. Niestety brak w tej chwili podstaw dla wskazania konkretnej daty. Trudno też dziś ustalić kiedy zaprzestano go używać. Istnieją pewne przesłanki pozwalające domniemać, że bito go jeszcze na początku drugiego dwudziestolecia XIX w. Wskazywały by na to znaki probierzy J. C. Heckera29 i J. F. Kretschmera30 wybite obok znaków miejskich Gdańska, których niestety na obecnym etapie badań, nie mogę bez zastrzeżeń uznać za identyczne z naszym Nr 15. Pozostawmy więc dziewiętnastowieczne dzieje znaku Nr 15, tak jak i późniejszych cech miejskich bitych w Gdańsku, jako kwestię otwartą do oddzielnego opracowania. Rysunek wg znaku na kielichu roboty C. L. Meyera z kościoła paraf, w Garcu Wielkim31.
Znak Nr I — bity przez L. Dietricha w czasie kiedy zajmował! stanowisko starszego cechu, obowiązanego pełnić funkcję probierza w latach: 1730, 1738, na początku 1740, gdy przejął tę funkcję po śmierci G. Wendla oraz w roku 1744. Rysunek wg znaku na monstrancji H. Holla III z kościoła paraf, w Komorsku Wielkim32.
Znak Nr II — bił C. Hein pełniący funkcję probierza w latach 1731 i 1737. Rysunek wg monstrancji J. Jodego z kościoła św Mikołaja w Gdańsku33.
Znak Nr III — bił M. Dietrich pełniący funkcję probierza w Jatach 1732 i 1741. Rysunek wg znaku na kielichu J. Hassego z katedry gnieźnieńskiej34.
Znak Nr IV — bił J. Jode pełniący funkcję probierza w roku 1733. Rysunek wg znaku na plakiecie z Muzeum Narodowego w Gdańsku3S.
Znak Nr V — bił. B. Berendt I pełniący funkcję probierza w łatach 1734, 1743, 1747,1753. Rysunek wg znaku na sukience do obrazu Matki Boskiej na feretronie z kościoła paraf, w Garcu Wielkim36.
Znak Nr VI — bił J.C. Holi pełniący funkcję probierza; w roku 1735. Rysunek wg Czihaka (jego Nr IV).
Znak Nr VII — bił B.E. Schmidt pełniący funkcję probierza w roku 1736. Rysunek wg znaku na monstrancji B. Berendta I z kościoła paraf, w Leśnie37.
Znak Nr VIII — bił G. Wendł pełniący funkcję probierza w roku 1739 — zmarł 22.1.1740 r. i do końca kadencji funkcję probierza pełnił za niego L. Dietrich. Rysunek wg znaku na monstrancji J.G. Schlaubitza z kościoła św. Trójcy w Wejherowie38.
Znak Nr IX — bił C. Quartier pełniący funkcję probierza w roku 1740. Rysunek wg znaku na relikwiarzu (znak autora nieczytelny) z kościoła św. Brygidy w Gdańsku39. Znak Nr X — bił J.C. Wonnecker I40 pełniący funkcję probierza w latach 1742, 1746, 1754. Rysunek wg znaku na monstrancji J.G. Schlaubitza z kościoła św. Krzyża w Tczewie.
Znak Nr XI — bił J. Haase pełniący funkcję probierza w latach 1745, 1749, 1759 oraz od trzeciego kwartału 1761 r. kiedy przejął urząd po zmarłym J.C. Langem. Rysunek wg znaku na plakiecie wotywnej J.G. Schlaubitza z kościoła paraf, w Chełmnie41.
Znale Nr XII — bił W. Raths pełniący, funkcję probierza w latach 1748, 1756, 1762, 1766. Rysunek wg znaku na kielichu C.D. Lundgrena z kościoła paraf, w Ogorzelinach 42. Znak Nr XIII — bił B. Dobler pełniący funkcję probierza w roku 1750. Rysunek wg znaku na sukience do obrazu Matki Boskiej roboty H. Holla III z kościoła paraf, w Barłożnie43.
Znak Nr XIV — bił J.G. Schłaubitz pełniący funkcję probierza w roku 1751. Rysunek wg znaku na tacce H. Holla III z kościoła paraf, w Łęgowie44.
Znaki Nr XV A i B — bił C. Turek pełniący funkcję probierza w latach 1752, 1758, 1764. Wariant A jest zapewne wcześniejszy, wariant B był w użyciu zapewne tylko w czasie ostatniej kadencji. Rysunek A wg znaku na kielichu C. Warmbiera z kościoła paraf, w Skarszewach45, rysunek B wg znaku na krzyżu ołtarzowym J.G. Schlaubitza z kościoła bernardynów w Leżajsku46.
Znak Nr XVI — bił J.C. Lange pełniący funkcję probierza w 1755 i w 1761 roku lecz tylko do trzeciego kwartału, kiedy to zmarł, a urząd przejął po nim J. Haase. Rysunek wg znaku na relikwiarzu H. Holla III z kościoła paraf, w Gdańsku — Matarni47.
Znaki Nr XVIIA i B — bił M. Schleich pełniący funkcję probierza w latach 1757, 1765, 1769. Wariant A jest zapewne wcześniejszy i mógł być w użyciu w czasie pierwszej kadencji, są też przesłanki, że był bity i w drugiej. Wariant B, późniejszy, wg moich zestawień był bity w czasie drugiej i trzeciej kadencji. Rysunek znaku A wg plakiety wotywnej roboty H. Holla III z kościoła paraf, w Nowej Cerkwi48, znaku B wg relikwiarza roboty E. Wischkego z kościoła paraf, w Godziszewie49.
Znak Nr XVIII — bił J.C. Dietrich pełniący funkcję probierza w roku 1760. Rysunek wg znaku na monstrancji J.G. Schlaubitza z fary bydgoskiej50.
Znak Nr XIX — bił C.v. Hausen pełniący funkcje probierza w latach 1763 i 1767. Rysunek wg znaku na kielichu IC.D. Lundgrena z kościoła Narodzenia NMP w Piasecznie51.
Znaki Nr XX A i B — bił J.A. Lange pełniący funkcję probierza w latach 1768, 1772, 1776, 1786, 1790. Moje zestawienia wskazują, że wariant A był bity w czasie pierwszej kadencji, zaś wariant B w czasie trzech ostatnich. Rysunek znaku A wg kielicha K.D. Lundgrena z kościoła paraf, w Subkowach52, znaku B wg relikwiarza G. Deinleina z fary gnieźnieńskiej53.
Znaki Nr XXI A i B — bił F.W. Ende I pełniący funkcję probierza w latach 1770 i 1774. Posiadane przeze mnie materiały wskazują dowodnie, że wariant A był używany w czasie obu kadencji, zaś wariant B niezbyt mieści mi się w działalności probierczej F.W. Endego I, któremu przypisał ten znak Czihak (jego Nr XXIV a). Wariant B spotkałem tylko na argentariach (monstrancja, kielich i patena) roboty Mayera z kościoła paraf, w Pieniążkowie54, które są trudne do precyzyjnego wydatowania. Być może znaku tego używał probierz F.W. Ende II (kadencje w łatach 1806, 1807, 1810), którego cecha probiercza nie jest obecnie znana. Na razie jednak brak podstaw do ściślejszego datowania wariantu B. Rysunek A wg pacyfikału J. Lehnerta z kościoła paraf, w Szynwałdzie55, zaś znaku B wg wspomnianej monstrancji z Pieniążkowa.
Znak Nr XXII A i B — bił J. Lehnert pełniący funkcję probierza w latach 1771, 1775, 1779 (nazwisko tego złotnika znane również w pisowni Lehnhardt). Na zabytkach spotkałem znaki probiercze Lehnerta tylko w wariancie A i wydaje się, że były one używane przez wszystkie trzy kadencje. Wariant B, znany mi tylko z rysunku Czihaka (jego Nr XIX a), był zapewne krótko używany w czasie nieokreślonej dzisiaj kadencji probierczej. Rysunek znaku A wg monstrancji L.E. Wischego z kościoła paraf, w Lubiszewie56.
Znak Nr XXIII — bił C. Hecker pełniący funkcję probierza w latach 1773 i 1777. Rysunek wg znaku na relikwiarzu J.C. Wonneckera II z katedry oliwskiej57.
Znak Nr XXIV — bił J.C. Franek pełniący funkcje probierza w latach 1778, 1782, od połowy roku 1784 — gdy objął urząd po zmarłym probierzu G. Deinleinie i dalej w latach 1788, 1794, 1798, 1802. Rysunek wg znaku na kielichu C.L. Meyera z kościoła paraf, w Garcu Wielkim5S.
Znak Nr XXV — (kształt obecnie nie znany) bił G. Deinlein pełniący funkcję probierza w roku 1780 oraz na początku kadencji roku 1784 — zmarł 15 łipca tegoż roku i został zastąpiony przez J.C. Francka (dla znaków Nr XXV i XXVII, choć nie znamy dziś ich kształtu, zarezerwowałem nie tylko numer ale i wolne miejsce wśród rysunków, bowiem znaki te niewątpliwie istniały i jest tylko kwestią czasu odnalezienie ich na zabytkach). Znaki Nr XXVI A i B — bił. E. Ellenholtz I pełniący funkcje probierza w latach 1781, 1785, 1791, 1795. Na zabytkach spotkałem znaki tego probierza tylko w wariancie A, zaś posiadane materiały wskazują na prawdopodobieństwo ich użycia we wszystkich czterech kadencjach E. Ellenhołtza I. Wariant B, znany mi tylko z rysunku Czihaka (jego Nr XXV), był zapewne w użyciu tylko przez bardzo krótki okres. Nie można też wykluczyć, że jest to znak E. Ellenhołtza II pełniącego funkcję probierza tylko przez pół kadencji, a znak jego do tej pory nie jest znany. Rysunek znaku A wg znaku na plakiecie wotywnej roboty E. Wischkego z kościoła paraf, w Dąbrówce Wielkiej59. Znak Nr XXVII (kształt obecnie nie znany) — bil F.W. Sponholtz pełniący funkcję probierza w latach 1783 i 1787 (zob. też znaki Nr XXV i XXX).
Znak Nr XXVIII A i B — bił C.L. Berendt pełniący funkcję probierza w łatach 1789, 1793, 1797. Na zabytkach spotkałem znaki probiercze C.L. Berendta tylko w wariancie A, który był używany w czasie pierwszej jego kadencji, m.in. na plakiecie wotywnej z datą 1789 z kościoła paraf, w Dźwierznie — rysunek wg znaku na tejże plakiecie60. Wariant B znany mi tylko z rysunku Czihaka (jego Nr XXII).
Znaki Nr XXIX A i B — bił. J.G. Fischer pełniący funkcję probierza w latach 1792, 1796,1800, 1804, 1808. Czasu użycia obu tych znaków na obecnym etapie badań ustalić nie potrafię. Rysunek znaku A wg sukienki do obrazu Matki Boskiej, roboty F.W. Sponholtza, z kościoła paraf, w Skarszewach61. Znak B znany mi tylko z opracowania Czihaka (jego Nr XXIX a).
Znaki Nr XXX A i B — bił zapewne J.G. Stegmann pełniący funkcje probierza w latach 1799 i 1803. Wariant A został przypisany temu probierzowi przez Czihaka (jego Nr XXX), zaś wariant B przez B. Tucholka-Włodarską62. Atrybucji obu tych znaków nie można jednak uważać za ostateczną, bowiem w początku XIX w. używano znaku miejskiego łudząco podobnego do cechy Nr 14, będącej w użyciu w czasie działalności probierczej F.W. Sponholtza, którego cecha probiercza nie jest do tej pory znana (zob. znak Nr XXVII). W tej sytuacji nie można wykluczyć, że któryś z omawianych znaków okaże się cechą tego probierza z łat osiemdziesiątych. Obecnie znane mi są tylko pojedyncze przykłady obu tych znaków, a towarzyszące im cechy imienne wskazują majstrów, których działalność pokrywa się zarówno z czasem urzędowania Sponholtza jak i Stegmanna. Rysunek wariantu A wg monstrancji Meyera z kościoła paraf, w Kościerzynie63, zaś wariantu B wg świecznika w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku M.
Znaki probierzy używane w XIX w., tak jak znaki miejskie z tego czasu, winny być tematem oddzielnego studium. Na podstawie materiałów jakimi obecnie dysponuję można domniemać, że w latach pięćdziesiątych gdańscy probierze zaniechali bicia swych znaków. Jednakże dla porządku podaję tu za Czihakiem pełen wykaz majstrów pełniących tę funkcję oraz lata ich kadencji: J.C. Hecker — 1801, 1805. F.W. Ende II — 1806, 1807*, 1810. E. Ellenholtz II— 1807 +, J.F. Kretschmer — 1809, 1813, 1817. C. Wandel —1811, 1815. J.G. Ulrich — 1812, 1816, 1820. C. Stumpf — 1814, 1818, 1819. C.B. Schultz — od 1821 do 1828. J.J. Raths — od 1829 do 1833 i 1836. G.e! Wułsten — 1834, 1835 i od 1837 do 1839. C.M. Stumpf — 1840, 1850, 1851. C.A. Winkelmann — od 1841 do 1844 i od 1846 do 1849. C.H. Momber — 1852. A. Golchert — od 1853 do 1855. F.R. Raths — od 1856 do 1861. T.H. Meyer — 1862. R.A. Rosalowski — od 1863 do 1867. E. Lubatz — od 1868 do 1874. C. Sohr — od 1875 do 1879. G. Heberlein — od 1880 do 1883.